Pulos makapahimus ang magbubuhis ug ang nagdawat sa buhis sa sayop nga kantidad nga gibutang sa cedula. Ang magbubuhis maneguro pagpahiyos sa iyang bayranan. Samtang ang nagdawat sa buhis nagpa-goryo-goryo lang bisan kumbinsidong nanikas ang magbubuhis. Kay gihatagan sab siya sa tanang kahigayonan paglaslas pa gyud sa bahin sa gobyerno.
Way bisan unsang panginahanglan sa cedula nga makatabang pagsusi sa tinuod nga kinitaan sa magbubuhis. Samang way klaro ang sistema sa pagkolekta sa buhis nga mahimong ang labing dakong bahin ipasimang sa pribadong mga bolsa aron nga mumho na lay masud sa panudlanan sa gobyerno.
***
Busluton bisan ang balaod nga gidangpan ron sa lokal nga mga opisyal pagpanalipod sa cedula gikan sa awhag ni Commissioner Kim Henares sa Bureau of Internal Revenue (BIR). Ang Local Government Code way klarong lagda unsaon pagbahin ang minilyon ka pesos nga makolekta gikan sa cedula:
“Kon ang mga opisyal sa barangay ang mangolekta, 50% ang makuha sa barangay ug 50% ang makuha sa munisipyo o sa city hall;
“Kon munisipyo o city hall ang direktang mangolekta, makuha niya ang 100% sa buhis, way bisan usa ka dako nga makuha ang mga barangay; ug
“Samtang gimandoan ang BIR paggasto sa pagpatik sa opisyal nga mga porma sa cedula, way bahin ang nasudnong gobyerno sa aktuwal nga koleksiyon.
***
Nawagtang na sab ang orihinal nga kapuslanan sa cedula dihang unang gipahamtang sa mga Katsila niadtong 1589. Ang cedula di na lehitimo nga sukaranan sa national ID system. Ambot unsa na lang transaksiyona ang mosugot nga cedula ray ipakita sa mga nipirma sa kontrata.
Bisan ang mga barangay wa nay bilib sa cedula. Nipahamtang na sab og laing sapaw nga dokumento sa pag-ila sa ilang mga molupyo: Ang barangay clearance o certification nga sila ra say nagbuot pilay bayad--gikan sa P50 ngadto sa P500.
***
Gawas nga nahimong laing sapaw sa panguwarta sa gobyerno, ang cedula nahimo pa gyong laing lut-od sa pangurakot sa mapahimuslanong mga opisyal ug mga kawani. Maong di mabasol ang mga magbubuhis nga makakita og abundang sukaranan sa paglikay.
Way napriso tungod sa wa pagbayad sa cedula. Gigamit hinuong sukaranan sa usa ka politiko sa Sugbo pagpanggukod sa iyang mga kaatbang. Bisan ang labing ligdong nga mga magbubuhis di maglisod pagpangita og hinungdan sa di pagbayad sa tukmang buhis sa cedula. Igo lang silang motan-aw sa nagkadagko nga mga libaong, sa wa makolektang mga basura ug sa pagwaldas-waldas sa mga opisyal sa gobyerno.
Sa mga nipasidungog ni Henares, angay hinuon pahibaw-on nga ang labing dakong tumong sa iyang kusganong pag-awhag sa pagpapas sa sedula mao ang pagpalapad pa sa mga sukaranan sa dugang mga buhis.
***
Email: leo_lastimosa@abs-cbn.com