Sukad madiskubre ang sakit ngad dengue niadtong 1779 ni Philadelphian Dr. Benjamin Rush hangtud karon wa’ pay tukmang tambal nga mobatok sa maong sakit. Human sa tulo ka siglo, karon lang bag-o nahatagan og igong pagtutok ang maong sakit tungod sa kataas sa mga kaso sa biktima ug sa kadaghan sa mga namatay sa maong sakit. Wa’ na siguro magkuwang ang gobyerno ug pribadong sektor sa pagpahibawo sa publiko sa ka delikado sa maong sakit. Apan wa’y igo na nga impormasyon sa usa ka sakit nga padayon gihapon nga naghulga sa panlawas sa publiko.
Unsa man ang dengue?- Usa ka matang sa sakit nga makuha pinaagi sa pagpaak sa lamok nga gitawag og ‘aedis egypti’. Mas naila sab ang maong sakit sa panga’n nga ‘breakbone’ o ‘dandy fever’. Kung magpadayon ang pag-ubos sa platelet, moresulta sa dengue hemorrhagic fever ang sakit kung diin adunay mga pat-ak pat-ak sa panit sa pasyente, mogawas ang dugo sa ilong, magdugo ‘sab ang gums ug itom ang ipagawas nga hugaw. Kung di’ madali sa pagtambal, moresulta ni sa dengue shock syndrome—ang labing grabe nga estado sa sakit.
Unsa man ang mga simtomas sa dengue?- Adunay igong hinungdan nga di’ angayan nga ibaliwa ang simple lang nga hilanat. Nahibaw-an sa pagtuon nga 3-15 ka adlaw human mopaak ang lamok nga nagda’ og dengue posibleng moresulta o mosinati ang sakit. Magsugod ang simtomas sa pagpangurog, pagsakit sa ulo, pagsinati sa sakit kung ilihok ang mata ug ang pagpanakit sa likod. Human sa pipila ka oras nga pagtakod sa sakit, makasinati na og pagpanakit sa mga lutahan ug sa paa. Mokalit sa pagsaka ang temperature sa pasyente nga moabot hangtud sa 40 C. Magpuwa ‘sab ang mata sa pasyente nga may dengue. Adunay paghubag nga masinati sa liog ug sa itlog sa lalaki.
Unsay tambal sa dengue fever?- Wa’y tukma nga tambal ang sakit nga dengue. Wa’y medisina ug antibiotic nga direktang makatambal sa maong sakit. Ang pagtambal sa dengue mao ra gyud ang pagpapas sa mga simtomas sa sakit. Ang pagpahuway ug pag-inom og daghang fluid maoy usa sa dako’g matabang aron maluwas sa sakit ang pasyente. Ang aspirin, nonsteroidal anti-inflamatory nga mga drugas mahimo lang imnon kung may pagtugot sa doktor.
Unsa ang sagad nga mahitabo sa dengue fever?- 1% lang sa mga tawo nga mataptan sa sakit nga dengue ang moresulta sa kamatayon. Ang grabeng estado sa dengue nga mosangpot sa grabeng hilanat ug myalgias molungtad og 1 ngadto sa 2 ka semana. Kung maluwas sa dengue ang pasyente, molungtad og pipila ka semana nga mag-antos sa kaluya sa lawas ang pasyente.
Unsa ang dengue hemorrhagic fever? -Ang Dengue hemorrhagic fever o DHF mao ang usa ka grabeng estado sa dengue nga mobiktima sa mga pasyente 10 anyos paubos. Makasinati og pagpanakit sa tiyan, pagdugo ug circulatory collapse kon shock ang usa ka pasyente. Paspas nga masinati ang DHF pinaagi sa padayong hilanat ug sakit sa ulo. Mokabat sa 2-6 ka adlaw human makasinati sa pagdugo, pagkapagaw, ubo ug pagsuka-suka mosangpot sa DHF ang usa ka pasyente.
Apan luyo sa hulga sa makamatay nga sakit, ang pagpanglimpyo sa palibot aron mapukan ang puy-anan sa mga lamok nga nagda’ sa sakit nga dengue ang nakitang labing epektibong panagang batok sa sakit. Kung nahimo sa ubang barangay nga mapa-ubsan ang ilang mga kaso sa sakit, wa’y igong hinungdan nga di’ ni mahimo sa ubang barangay aron hingpit nga kapanalipdan ang mga residente batok sa makamatay nga sakit.
Email: ricolucen@abs-cbn or rico_lucena@abs-cbn.com