Akong naabtan si Manang Wenie nga nagsweldo sa iyang mga tawo tunga-tunga sa kabasakan sa barangay Naval lungsod sa Hilongos sa lalawigan sa Leyte.
Tungod kay abunda ang ani sa humay nga ilang gitanom su’d sa kapin usa ka gatos ka adlaw, mas dako ang nadawat nga bayad sa mga mag-uuma ug mga tawo nga nitrabaho atol sa pag-ani sa kahumayan. Wa’y sukod ang kalipay sa mga nakadawat sa ilang bahin sa ani tungod kay dako ni og ikatabang sa ilang mga nag-unang panginahanglan sa matag adlaw.
Ug tungod kay abunda ang ani, mas daghan ang humay sa ilang lugar ug mas nahatagan og seguridad sa pagkaon ang mga taga Hilongos, Leyte.
Ang Hilongos ang giisip nga sentro sa bugas humay sa lalawigan sa Leyte. Sa usa ka lungsod nga may singkwentay uno ka barangay, dise otso ini ang may lapad nga ektarya sa kahumayan. Tungod sa kadako sa ilang kabasakan, adunay kapin kuarenta ka galingan sa maong dapit.
Ug sa matag tuig, mokabat sa kapin tunga sa milyon ka sakong bugas ang ilang ma-ani o dise says mil metric tons. Apan ang gikinahanglan sa mga taga Hilongos nga bugas humay, ana-a lang sa says mil metric tons.
Mas dako ang sobrang ani nga gipamaligya nila sa mga silingang lungsod ug sa lalawigan sa Sugbo. Tungod sa maayong panahon sa miaging tanom, karon mas abundang ani ang natagamtaman sa mga taga Hilongos, Leyte.
Usa lang ang Hilongos sa mga dapit sa nasud nga di’ makatuo sa deklarasyon sa gobiyerno nga magbantay sa gikatakdang pagnihit sa bugas karon. Di’ makatuo ang mga residente sa lugar nga sa kaabunda sa ilang ani, aduna pay plano ang gobiyerno nga magdeklarar og krisis sa pagkaon. Sa mga lugar sama sa Hilongos nga nanobra ang ani, di’ makatuo ang mga tawo sa ilang nakita sa telebisyon nga nagkalisang na ang mga tawo sa pagpalit og bugas humay.
Buot klarohon sa mga taga Hilongos nga walay kakuwangan sa bugas humay apan ilang giangkon nga mas mahal ang kilo sa bugas karon tungod sa taas usab nga presyo sa pesticide ug abuno. Matud sa mga mag-uuma, misaka sa kuarenta porsiyento ang pagsaka sa mga kemikal nga ilang gigamit sa pagpatubo sa ilang mga pananom.
Buot klarohon sa mga mag-uuma nga walay kakuwangan sa bugas apan ang pagsaka sa presyo hatud sa taas nga production cost ang naka-ingon sa taga liog nga presyo sa ‘commercial rice’.
Abunda sa patubig ang mga mag-uuma sa Hilongos tungod kay may tulo ka irrigation facility ang lugar nga maoy nag-suplay og tubig sa mga kahumayan.
Gawas sa maayong lakat sa panahon nga ilang nasinati sa mga miaging buwan ug hingpit nga suporta sa lokal nga kagamhanan, subo paminawon nga may dakong problema nga gi-atubang su’d na sa dugay’ng katuigan. Ang nakapait, nagkalisang ang mga mag-uuma asa mokuha og binhi sa humay. Matud sa mga lokal nga opisyal, nagbilin na og salapi ang mga mag-uuma sa ilang ‘agriculture office’ aron makapalit og binhi.
Apan sa padayong pagpangita sa mga opisyal ug tinubdan sa binhi, mas nagkanihit pa ang suplay. Sa maong problema unta magpabati sa ilang tabang ang mga taga nasudnong gobiyerno. Sa kadugay na sa maong reklamo sa mga mag-uuma, wa’ gyud makatabang ang gobiyerno aron makapangita og igong tinubdan sa binhi nga pwedeng magamit sa mga mag-uuma alang sa mas abunda pa untang ani.
Sama sa ubang mga Pinoy, nagtuo ang daghang mag-uuma sa Hilongos nga pakulo o drama lang sa gobiyerno ang giingong krisis sa pagkaon tungod kay kung sila ang pangutan-on, nanobra pa ang ilang ani sa pagkakaron nga pwede pang kapahimuslan sa ubang mga lalawigan sa kabisay-an.
Di’ pwedeng mabasol ang uban sa pagduda nga gipagawas lang sa gobiyerno ang giingong krisis sa bugas aron makapagawas og igong pundo alang sa maong problema. Ug tungod kay duha nalang ka tuig ug mapupos na ang administrasyong Arroyo, mas misamot pa gyud ang pagduda nga karon na ang panahon aron maka-kabig og salapi ug maka-angkon og pundo alang sa eleksyon sa 2010.
Makadaghan nakapangutana ang gobiyerno nganong mibutho ang problema sa bugas sa Pilipinas nga giila nga usa sa napu ka mga nasud sa kalibutan nga adunay taas nga produksyon sa bugas humay. Simple lang ang tubag sa ordinaryong mag-uuma, gibungol-bungolan lang ang ilang batakang panginahanglan su’d sa dugay nang katuigan.