Language is very much a part of one's core identity. It is believed that this facility is part of our genetic coding, a natural process which makes it possible for certain traits and behaviors to be passed on from generation to generation. If it is so, then the following attempt to write in pure Cebuano might be out of the prodding of hundreds of my ancestors who now inhabit the millions of cells in my body.
The following piece shall stand as it is, intentionally no English translation provided. It is not the foreigner whom I intend to address, but fellow Cebuanos who might not be aware what precious identity symbol we are losing, by neglecting our own native language.
Moreover, as much as possible I have avoided the use of grammatical techniques, like contractions and abridgements, which are often resorted to for smoothness of flow and familiarity of tone. These, I believe, are easy to apply after the basic structure is appreciated. My purpose is mainly to try to sketch a basic look of the language. For the same reason, no words of foreign origin are used, no matter how deeply entrenched into the local vocabulary or how more readily understandable they may be. Now, here it goes:
Sa akong tan-aw, ang atong lumad nga pinulongang Sugbuanon ingon sa hinayhinay nang napapas. Kadaghanan nato naggamit sa mga pulong nga saksak-sinagol: may diyotay nga Ingles, diyotay nga Tagalog ug diyotay pud nga Sugbuanon, nga sinambogan pa gyud og mga pulong gikan sa ubang mga dapit sa Kabisay-an ug Mindanao. Moingon kita nga sa maong paagi, labing dali kita nga masabtan. Usa pa, sayon usab kining gamiton kay daghan mang pinulongan nga kapilian. Apan, mao lagi, pat-ak pat-ak lamang; wala gayu'y lonlon nga dagan ang atong sinultian.
Tinuod nga ang pinulongan usa ka butang nga padayong naglambo, nunot sa panahon. May mga karaang pulong nga mawala ug may mga bag-o nga motumaw. Ang mga bag-ong kasinatian sa katawhan ug mga bag-ong kahimtang sa ilang palibot mopahimugso sa bag-ong mga hunahuna, unya mga bag-ong pulong usab nga mao'y mopadayag niining mga hunahunaa. Sa laktud nga pagkasulti, ang pinulongan mag-usab-usab agad sa pagtuyok sa panahon.
Wala man kita'y mahimo aron pugngan ang pagtuyok sa panahon. Apan duna kita'y kaakohan aron ampingan ang mga butang nga mahinungdanon, aron dili sila hingpit nang ibanlas ngadto sa kalimot. Sama pananglit sa atong lumad nga pinulongan. Dili ngil-ad ang paksagop og mga bag-ong pulong. Gani, makapauswag man kini sa pinulongan nga naa nang daan kanato. Apan kon ang mga bag-ong pulong molumos na sa lumad natong dila, masusama kita sa kahoy nga labong og dahon apan wala'y lig-on nga gamot.
Mahinungdanon ang pag-amoma sa lumad nga pinulongan. Timaan kini sa atong kagikan ug, sa mao nga paagi, usa ka bililhong kabilin. Apan lahi sa kabilin nga tipigan lang sa kaban sa atong katigulangan, ang lumad nga pinulongan kinahanglang gamiton. Mahimo kining mapahaum sa bag-ong panahon. Hinoon, niadtong wala'y pagmahal niini, isipon kining wala sa urog. Ang urog baya ato rang mugna, pinasikad sa atong binag-ong panghunahuna. Wala gayud tingali'y babag kon ato lang tinguhaon.
Sa tinuod-anay lang, ako man gani naglisud sa paggambalay niining maong pagsulat. Labing lisud ang pagpili sa tukmang mga pulong nga mao'y mopadayag sa akong buot ipasabot. Laing suliran mao ang takdong pagtitik sa mga pulong. Bisan pa man ning maong mga kakulian, akong gipaningkamotan nga mahimo kini. Hugot ang akong pagtuo sa atong kinaiyanhong katakos aron bangonon pagbalik ang lumad nga pinulongang Sugbuanon. Sugdan ko kini sa akong kaugalingon.
Kini, bisan pa man nga aduna'y purohan nga kadtong mga hanas kaayo sa atong kaugalingon pinulongan moyamiid ning akong pagsulay. Ug ang mga bag-ong tubo mahikatawa o maglibog niini. Di ko kini igsapayan. Kay alang kanako, ang kahibalo sa atong lumad nga pinulongan makatabang kaayo sa atong pag-ila sa kaugalingon. Ug ang tin-aw nga pag-ila sa kaugalingon susama sa usa ka layag nga mopatunhay sa atong pagplawig ngadto sa atong buot padulngan.
The Cebuano-language experts may find this writing - my vocabulary especially - as rather too flimsy. I humbly seek their tutelage. Those many others who may find my words strange and confusing, I ask to join me. Together we can all do a lot in reviving our numbing native tongue.