Gisalikway sa mga eksperto sa kahimtang sa panahon ang sugyot nga usbon ang ngan nga “storm surge” ngadto sa mas kahadlokan nga “tidal wave” o “tsunami” aron nga di matental sa pagpangiyugpos ang mga molupyo nga maoy labing mameligro sa katalagman. Matud nila mas makiangayon nga tudloan ang katawhan, di hudlaton. Ni ilaron.
Kay samtang ang tulo ka langyaw’ng mga pung sa ibabaw pulos nagkahulogan og dagkong bawod, makamugna og dagkong kadaot ug makapatay og daghang kinabuhi, managlahi ang ilang bayhon, hinungdan ug sinugdanan. Di maayo nga sukaranan sa pagpahibawo sa katawhan sa umaabot nga katalagman pinaagi sa paghikaw nila sa kamatuoran.
* * *
Usa sa tahas sa mga opisyal sa gobiyerno ug mga sakop sa media mao ang pagpahibawo ug pagpasabot sa katawhan sa labing tukma nga kasayuran sa umaabot nga katalagman: Pila ka oras nga moabot ang bagyo sa mga dapit nga gipaubos sa public storm warning signals, unsay mga dapit nga labing mameligro sa mga tsunami, nga di matino asa ug kanus-a mahitabo ang sunod nga linog ug unsa ba gyoy storm surge.
Sud na ron sa pila ka semana nagpakitabang ko sa among mga tigpaminaw unsay labing tukma nga Binisaya sa storm surge uban ang panghinaot nga makakaplag mi og pung nga mas makahulagway ug makapasidaan sa kabangis ug kakahadlokan sa higanteng bawod nga nakagusbat sa Tacloban City ug kasilinganang mga dapit.
* * *
Mga mangingisda sa Japan, di mga siyentipiko, maoy unang nigamit sa tsunami, Hinapon sa “harbor wave.” Nga dakong sayop kay di man harbor (dagat nga tagoanan sa mga barko gikan sa bagyo) ray maigo sa tsunami. Gawas pa, ang mga mangingisda wa kakita sa aktuwal nga mga bawod. Ang lapad nga kadaot sa kabaybayonan na lay ilang naabtan.
Gisagop ang tsunami kay gawas nga Japan ang kasagarang mahitaboan nabantang na sab sa tibuok kalibotan ang kalapad sa kadaot nga namugna ini. Masaligon kong human sa bagyong Yolanda sa Kabisay-an, mas masabtan nang storm surge. O ang Binisaya ini.
* * *
Paglaktod sa kalainan sa nahisgutang katalagman sa kadagatan: Ang tsunami namugna sa linog, pag-ulbo sa bulkan ug pagdahili sa yuta paingon sa dagat; ang tidal wave nanukad sa di balanse nga binirahay sa puwersa sa buwan, adlaw ug mga planeta; ug ang storm surge naggikan sa kusog nga hangin sa bagyo.
Dugang katin-awan ni kanhi kongresista Angelo Palmones sa Agham Partylist, usa sa resource persons sa seminar sa Kapisanan ng mga Brodkaster ng Pilipinas (KBP) ug Department of Science and Technology (DOST): (1) Mamugna lang ang storm surge kun Signal No. 2 nang bagyo, (2) ang maigo mao rang mga baybayon nga mabaw ug lapad ug (3) mga bakhaw ang labing epektibo nga panagang. leo_lastimosa@abs-cbn.com