“Kamoteng Kahoy”

Naguol ko nga murag ang mga tawo karon gipakagamay naman gyud ang tan-aw sa “kamoteng kahoy,” o ang atong gitawag og balanghoy (native cassava).

Dili maayo ang akong tan-aw ani karong panahon nga nakigbisog kita sa dili makitang kaaway nga nakaingon aning pagnihit sa tanang mga panginahanglan ilabi na sa pagkaon human nga gihigpitan bisan ang transportasyon paghakot niini.

Kaning gubat nato batok sa COVID-19 nakapahinumdom kanako sa akong kaagi niadtong panahon sa Ikaduhang Kalibutanong Gubat. Ang kalainan lang, makita nato ang mga kaaway nga nagpadung na—makita sila ug mailhan nga sila ang kaaway. Apan parehas ra, lisud kaayo pangitaon ang pagkaon.

Ang World War II nakapalisud-lisod sa among pamilya.  Kay nagpuyo man mi sa siyudad kinahanglan namong moikyas padung sa kalugsoran aron pagtago kay ang gubat sa siyudad man nahitabo.

Maayo nalang nga ang akong Papa Inting dunay mga higala bisan asa – ilabi na ang pamilyang Lagahit sa Consolacion ug Ramon “Mano Amon” Durano sa Danao City, pipila lang sila sa daghan pang mga maayong tawo nga nitabang kanamo sama og ilaha ming kadugo.

Usa ka Domingo niana,  gidala ko sa akong Lola Andè sa Carbon market. Nagsunod-sunod ko niya sa matag tindahan nga iyang adtuon, bitbit nako ang basket nga sa kadugayan nagkabug-at na tungod kay ubay-ubay na ang iyang napalit.

Wala koy reklamo, kay nalingaw man sab ko og usap-usap sa akong paburitong kalan-on, unya sa kalit lang, dunay lanog kaayong buto nga among nadungog ug niuyog ang yuta ug ang palibot. Nagiyahay panagan ang mga tawo apan wala mahibalo kun asa motago. Nataud-taoran pa ayha namo nahibaw-an nga gikan diay to sa langit; ang mga eroplano sa mga Hapon namomba sa Cebu.

Paglurang og gamay sa butobuto, kaming duha ni Lola milili gikan sa ilawom sa lantay sa baligyang mga isda.

Ang dugo sa isda napunta sa ako, nanimaho gyud ko og maayo. Pagkakita ni Lola nako, pwerte niyang kuyawa ug gipangutana ko kung nasamdan ba ko.

Nanakay mi og “tartanilla” pag-uli. Wa koy masulti kun unsa akong gibati adtong panahona, tingali nagkurog ko sa kahadlok, o basin na-excited lang ko. Kay murag natural naman tingali sa mga batang lalaki, tingali akong tan-aw mura lang og duwa.

Pagabot namo sa balay, nisiyagit sa kahadlok si Mama Pining pagkakita kanako nga nagkadugo. Abi niya og nasamdan ko sa pagpamomba, nikalma lang siya pagkahibawong dugo ra diay to sa isda. Salamat nga wala ra mi maunsa.

Apan, kadtong kataw-anan nga hitabo, napapas tanan sa sunod nga mga panghitabo. Ang gubat nakapusab sa kinabuhi sa among pamilya. Sige lang mi og balhin-balhin og pinuy-anan aron molikay sa gubat.

Gikan sa amihanan hangtud sa habagatang Sugbo, sa Banhigan sa Badian. Didto namo nakita ang kadaut nga gihimo sa gubat.

Gipabayloan ni Mama Pining ang among mga sinina og pagkaon. Kaming duha sa akong maguwang nga si Eddie nakat-on pagpanguha og “tungog,” nga pangsagol sa tuba, aron among ibaligya.

Balanghoy o “kamoteng kahoy” ang among pagkaon. Kun hunas, manginhas ming Eddie  aron isuwa namo uban sa “kamoteng kahoy.”

Dunay mga higayon mangisda mi. Apan kasagaran gyud , ginamos ra among sud-an.

Sa laktod pagkaestorya, naluwas mi sa “kamoteng kahoy” gikan sa pagkagutom panahon sa. Bisan nabalik na sa normal ang tanan, balik na sa pagpaninda sa iyang sari-sari store si Mama sa atubangan sa among giabangang balay sa dalan Bonifacio, naa gyud pirme ang kamoteng kahoy sa iyang baligya.

Karon, ang balanghoy di na hapit lingion kay giilisan na og karneng baka o baboy.  Murag para sa mga tawo dili maayong kan-on ang pagkaon para sa ilang mga binuhing mananap. Pagkatinuod, wala gyud mawala ang bili sa “kamoteng kahoy” – ang tawo ra siguro maoy nawad-an og bili.

Ang “kamoteng kahoy” dili lisod itanom ug lutoon. Pabukalan lang o bangguron aro himuong puto ug budbod. Mas lami pa gyud kun himuon kining cassava cake.

Tungatunga aning COVID-19, nagpabilin ang “kamoteng kahoy” nga kadaganan kun magnihit ang bugas humay o ang mais. Samtang ang mga tawo gi-quarantine, gamiton unta nila kining mga panahona aron palig-unon ang ilang pamilya. Magpadayon unta sa pagampo an

g katawhan nga mahunong na kining pandemic, ug dili magutman pinaagi sa pagsuway og kaon gawas sa naandang humay o mais—naa dihay kolo (breadfruit), camote, saging (sab-a), gabi (taro) – ug labaw sa tanan ang “kamoteng kahoy”! IBM