INABANGA, BOHOL, Philippines --- Gibuyag sa kumpare ni Noy Merto ang usa ka ektarya kapin niyang luna nga diin nanglipang ang kamoteng bagon, mais ug duna sab humay nga nangasawot na’g hinayhinay ubos sa naglagiting nga kainit sa adlaw sa Sitio Kumayot, Barangay Anonang. Matud sa iyang kumpare nga bentaha ang dunay yuta kay dako ang ikatabang niini o ikadulot nga kaharuhay sa tag-iya. Gawas sa abot, mahimo sab magtukod og negosyo nga makadani sa mga mahiligon sa outdoor activities sama sa nanghitabo karon sa ubang bahin sa Bohol diin ang turismo maoy nagtimon sa ilang ekonomiya.
Matud sa tag-iya sa maong luna nga kanhi barangay kapitan – si Mamerto Bautista Torregosa, 53 anyos, mitubag kuno siya sa iyang kumpare nga “linog ray makapugong kay mohapa man gyud ta basta linogon.â€
Gipamulong niya kadto Miyerkules sa wala pa mahitabo ang makalilisang nga pagtay-og sa yuta gumikan sa bag-ong nasigpatang fault line system.
“Ambot uy, wala baya to nako tuyo-a. Wa man gani ko magkomedya. Migawas lang gyud to’s akong baba,†saysay ni kanhi Kap Merto.
Kahadlok, kabalaka, kurog, kawalay padulngan
Ang pagbahasbahas ron sa mga batid sa volcanology, seismology ug geology dinha sa Anonang, Lungsod sa Inabanga nakahatag og bag-ong buswak nga paglaum sa gibanabanang 1,000 ka lumolupyo nga dunay makapasabot nila nga kining mituybong yuta dungan sa linog niadtong Oktubre 15 sa 8:12 sa buntag mosangpot ba ngadto’s mas dakong kang-a sa yuta nga “molamoy†nila, makabalik pa ba kaha sila’s ilang mga pinuy-anan o abugon na ba sila pahilayo sa Kumayot, unsa bay laraw sa lokal nga pangagamhanan nga ayuda sa ilang panginabuhian ug sa pagmontar og bag-ong kapasilongan; labaw na nga daghang nalisang – asa ba sila mangayo’g panabang nga maibanan ang kakutas ug nerbiyos nga ilang gisagubang taliwala ning nagpadayong aftershock.
“Nah! Jamo’y mitabang namo diri. Dinhi mingari nga nangapud-apud og hinabang pero ang aho ba nga labaw pa sa ingon nga tabang. Gusto naho pasabton mi asa mi padulong ani,†matud ni Nang Mariana Añasco, 59, biyuda, nga nakapaagay sa iyang luha. “Pait kaayo magsige’g tan-aw anang yuta dinha, mobalik sa ahong hunahuna ahong nasaksihan. Mura na ho’g mabuang,†tiyabaw niya. Samtang ang manghod ni Nong Merto nga si Menecia Bautista Aparecio, 43, padayon sa iyang panginabuhian – ang paghudno og pan. Natukmaan namo siya sa kapilya sa barangay nga sige og masa sa upat ka kilong harina diin matag kilo makagama og 20 ka pirasong pan Bisaya o pan kinamot. Iya ning pabayloan (barter system) og humay nga mao sab ang makasapar sa ilang panginahanglanon sa pagkaon. Sud-an na lang sab ang sunod nga pangitaa’g paagi. Apan human sa linog wala na siya matulog sa ilang balay nga pito ka metros lang ang gilay-on gikan sa yutang miliki.
“Dili na gyud ko ganahan motan-aw sa misaka nga yuta kay mora kog malipung, makahinumdum ko nga mibuto og kusog, morag dunay nagdahunog. Murag lipak. Nya nabuak ang yuta, mitubo. Nag-aso-aso, bahong asuple,†saysay niya. Asuple ang Binol-anon nga termino sa “asupre o sulfur.â€
Five-meter buffer zone
Labi nang gikabalak-an sa mga residente ang nahisgutang posibilidad nga dunay 300-meter permanent danger zone nga ipatuman gikan sa maong yuta nga gitawag sa mga siyentipiko nga “face of the fault line.†Kining reverse fault line system mitabastabas sa yuta sa gibanabanang gilay-on nga 100 kilometro. Gikan sa Inabanga ngadto sa kinutuban sa Sagbayan ug Catigbian. Lima ka kilometro ang na-survey sa mga volcanologists pinangulohan ni Dr. Teresito Bacolcol. Ang duha ka kilometro nagyatak sa yuta sa banay’ng Bautista, ingon man sa taliwala sa usa ka tigbayon nga nasayrang wala pa matiwas nga bag-ong kapilya.
Si Emily Pisol, 24 anyos nga dunay upat ka buwang masuso, miangkon nga nakasaksi gyud siya’s pag-alsa sa yuta. “Pagtuyatuya sa akong gibarogan abi lang nako ba og ‘malikmata’ kay pagkurog dungan man miulbo-ulbo ang yuta. Atbang man gud kaayo ang luna sa among pultahan. Mikurog akong baba ug tuhod uy,†niya pa. “Kusog kaayo nisaka ang yuta. Matter of seconds ra gyud. Abi nako gani matabunan mi.â€
“Unta sultihan lang mi nila sa tinuod. Pwede pa ba mi mopuyo diri. O delikado na, dili gyud mi mahimutang. Ang mga bata gyud ang makaluluoy,†hangyo niya.
Apan sigun pa’s gipamulong ni Philippine Institute of Volcanology and Seismology director Renato Solidum, tataw kaayo ang rekomendasyon: “…no structures should be built on top of a fault and within the five-meter buffer zone on both sides of the fault.â€
Quo vadis, recidentes?
Quo vadis? Buot ipasabot “asa padulong?†Mao ni buot masayran sa katawhan aron makabuhat na silag tukmang lakang, maningkamot nga mahibalik sa normal ang ilang kinabuhi. Apan matud ni Kapitan Felix Mellama Caray: “Di pa gyud ko kaingon nga angay ba ni silang mobiya, o angay nang mobalik.â€
Dili sab kuno siya andam kun ugaling dunay relocation nga mahitabo. “Dunay yuta nga willing i-donate sa tag-iya pero if financial assistance sa pagbuhat sa mga balay, wala ko kahibalo og asa kuhaon ang funding,†tubag niya sa maong sukna.
“Motug-an lang ko’s tinuod Mam ha? Bahala’g masuko sila nako. Total nakakita na man ka’s kadaghan sa apektado ug nagreklamo na. Sa dihang gipakita nako sa akong mga labaw ang mga hulagway aning fault line, mora ra man sila’g wala. Wala mohisgot og unsaon ba ning mga tawo, fundingan bang community rebuilding, wala’y specific help bitaw,†daw susama sab sa yutang nakahungaw ang padayag ni Kap Felix.
Pwes, dia ra ang hangyo ni Dr. Solidum ngadto’s Local Government of Bohol: Revise land use policy around the fault!!!