Kamot sa dughan

Makapaukay, makapatingkag sa dunggan, makapaalsa sa kilay ang nahimong hukom sa artistang si Angelina Jolie sa dihang gipatangtang niya ang iyang totoy pinaagi sa proseso sa mastectomy bag-ohay lang.

May nakapangutana kun nganong nabuhat kini sa aktres nga sayod na kitang usa ang dughan sa puhunan sa usa ka babayeng artista sa Hollywood aron simbahon sa magdadayeg nga kalalakin-an. Nahisgutan sab og taas-taas nga panahon diha sa social networking sites nga dakong sayop ang gibuhat ni Angelina tungod kay nakamugna kini’g “wrong precedent” ngadto sa mga tawo nga ang banay dunay kasaysayan sa breast cancer.

Busa niadtong Oktubre 5, isip pagtukas sa tinuig nga pagtamod sa Pink October, gihimo ang Pink Cancer Chat 2013 diin usa sa nahimong hilisgutan ang “Breast Genetic Testing: Should I do an Angelina Jolie?” Angayan ba tinuora nga sundogon sa mga gikatahapang dunay Breast Carcinoma-1 (BRCA-1) ug BRCA-2 gene mutations ang pagpatangtang na lang daan sa ilang totoy aron kalikayan ang pagtakboy sa kanser; mao kini ang lintunganay sa gihimong Powerpoint Presentation ni Dr. Jude Martin F. Cimafranca, usa ka anatomic clinical pathologist sa Chong Hua Hospital, ingon man Visayas Community Medical Center.

Mihisgot si Dr. Cimafranca nga sa hulad sa Times Magazine niadtong Mayo 2013 nga giulohan og “The Angelina Effect” nahisgutan ang genetic testing diin nahibaw-an nga si Angelina positibo sa BRCA-1 gene mutations maong mipaubos siya sa bilateral mastectomy o ang proseso sa pagpatangtang sa iyang duha ka totoy.  Ang inahan man gud ni Angelina nga si Marcheline Bertrandt mitaliwan gumikan sa ovarian cancer, apan bunga na lang kini sa nasinati sa unahan nga breast cancer. Mao kini gitawag og breast-ovarian cancer syndrome.

Samtang ang iyang iyaan (igsoon sa iyang inahan), ang aktres nga si Debbie Martin, mitaliwan gumikan sa breast cancer wala pay duha ka semana sukad mahibaw-i ni Angelina nga duna siya’y BRCA-1 gene mutation. Aron dili mamahimong suliran ni Angelina ang kanser, ug tungod kay dili siya buot nga mag-antos sab niini ang iyang mga anak gumikan kay mahikawan unya niya sila sa iyang oras, mipaubos siya ug ang iyang bana nga si Brad Pitt sa counseling diin gikonsulta sab si Brad sa iyang hukom. Tungod kay sa maong desisyon gipahimug-atan man ang opinyon sa bana. Dili sayon ang maong hukom, apan gihimo ni Angelina kadto isip paglangkat sa kahigayon sa kanser nga molabni sa iyang panahon ngadto sa iyang pamilya.

“There are about 20,000 genes in us that determine who we are. Each person has about 50 trillion cells. Each cell has genes [in chromosomes] that determine the color of our skin, our height, our mental capacity. Mao nang dunay puti, dunay itom, dunay brown, dunay putot, dunay tag-as, dunay bright, dunay average learner,” pasabot ni Dr. Cimafranca.

Matud pa niya nga ang BRCA gitawag og human caretaker gene. Duna kita tanan niini dinhi sa atong lawas. “Such is responsible for repairing damaged DNA [deoxyribonucleic acid],” saysay ni Dok. Apan ang unsa mang depekto sa atong DNA makapasaka diay sa risgo sa kanser. “This is because damaged or mutated genes divide uncontrollably to form a tumor,” niya pa.

Gihisgutan niya ang pagtuon nga gihimo sa National Cancer Research Institute diin gibutang sa 55-65 porsiyento ang kahigayonan nga manglipang ang cancer cells labi na sa pangedaron nga 70 anyos kun ugaling positibo sa BRCA-1 gene mutation ang usa ka tawo. Malalaki man o mababaye mahimong takboyan sa breast cancer. Samtang dunay 45% nga magka-breast cancer ang dunay BRCA-2 nga 70 anyos.

Busa, angayan ba gyud nga panig-ingnan si Angelina Jolie? “Not all are advised to undergo genetic testing,” matud pang Dok. “Gawas nga wala pa ni sa Pilipinas, mahal pa sad ni. It costs around 4,000 dollars or 1,600 pounds. And even St. Luke’s [Medical Center-Manila] middleman lang sila ani kay they collect the specimen, pero ipadala ni nila sa US for testing. Mahal kaayo ang equipment ani and the reagent maong wala pay ospital dinhi sa ato naka-afford ani,” apas-sumpay ni Dok Cimafranca.

However, since an ounce of prevention is worth a pound of cure, padayong gipanghingusgan kining kampanya sa KPT o Kinaugalingong Pagsuhid sa Totoy aron masubay kun duna bay kahibudngang bukol-bukol o mga bugon nga mitubo sa dughan. Mas makaayo ang early screening and detection aron dili na makalanat pa ang perwisyo. Sa nag-edad og 20, himoon ang KPT nga binuwan diin tan-awon, suhiron ug hikapon ang totoy sama sa batikul o tinudling nga paagi. Sa nag-edad og 30, dili na paigo ang KPT lang, kinahanglan na gyud ang pagpahiling sa sentro kausa matag tuig. Samtang sa nag-edad 40 pataas, gawas sa KPT ug pagpahiling sa sentro, angayan nang mopaubos sa mammogram o ekipo nga mosuhid sa totoy aron mamatikdan na ang mga bugon o pagpanghubag sa mga lusay nga dili mabatyagan sa yanong paghinolhinol lamang. Buhaton sab ang mammogram test kausa matag tuig.

Sa ingon mamatikdan na ang makadudang pagpangandiis sa totoy, pagpanghuboy sa lusay, pagpamuwa sa atngal, pagpangatolkatol ug pagsamad sa atngal, pag-agas sa makadudang matang sa likido gikan sa atngal, pag-usab sa bulok sa atngal, ug uban pang ilhanan nga kandidato ang usa ka babaye o lalaki sa breast cancer.

Hatod ang maong pagtuki sa Ayala Center Cebu, Philippine Society of Medical Oncology, ICanServe-Cebu Chapter, Philippine College of Surgeons, Philippine Obstetric and Gynecologic Surgeons ug Rotary Club of Cebu Fuente kinsa nanawagan nga kitang tanan magdungan og tapi-on sa atong tuong kamot sa atong dughan isip hinugpong natong suporta nga makalingkawas kita ning maong balatian.