Maayad masulom! (Maayong buntag)

CEBU, Philippines - Mao ni ang misugat nga timbaya sa amo nang paghiabot sa tribu sa Higaonon didto sa Barangay Capehan, Lungsod sa Libona, Bukidnon niadtong Agosto 26.

Nahimutang ni usa ka oras og tunga gikan sa Cagayan de Oro City. Bisan og wala na ang lagpad nga tamnanan sa kape kay lagi nahulipan naman kini og laing abot nga mas inilog sa merkado sama sa pinya ug saging, ang kahumot sa Robusta, Excelsa ug Arabica coffee beans nangalimyon gihapon. Matud pa sa Hinigaonon, maayad (maayo) ug ang among kasinatian magana (nindot).

Malingaw gyud ko’g tribu. Alang nako bisan og wala sila ma-edukar og sama nato, mas hapsay ilang sistema itandi sa atong komunidad. Yano ilang pagpuyo ug bisan ang gamay nga pahalipay gikan sa langyaw isipon na nilang daw gasang nahagbong gikan sa langit.

Hapuhapon gyud imong kasingkasing sa ilang mga pahiyom ug lihok pasabot og pasalamat.

Usa sa labing magana nga talan-awon didto mao ang kapehon sab nga mga mata sa batang Higaonon. Mikidlap kini sa ilang kahimatngon nga inanay nang gibad-ay bad-ay ang mga bag-ong sinelas nga ilang kapilian atubangan sa ilang tulunghaan – ang Malibo-o Elementary School sa Sitio Bontok – alang sa ipahigayong outreach program.

“Maayad. Magana.” Makadaghan ning gilitok sa mga lumad sa dihang nasaksihan nila nga ang mga “dumagat” (ilang tawag natong dili nila katribu) naghatag og bili sa ilang kabataan.

May 13-anyos nga naghandom pa nga unta makabaton siya og bag-ong tsinelas kay magana matud pa ang bulok ug dili angay isaya-saya. Gamiton lang kuno niya kun siya mosimba.

Among nasayran nga sa pangidaron nga 13, inahan na ang maong batan-on. Apan bisan pa man og duha na ang iyang anak, sa among panan-aw nagpabilin siyang bata. Busa, gihatagan sab siya’g higayon nga makabaton og bag-ong hapin sa kangkang ug nagkayutik niyang tiil.

Daw dili maputol ang linya sa mga bata. Nagpusotpusot sila’g pangabot. Miabot na’g 150 ang nahatagan, apan diha pay bag-o pang nakakat-on paglakaw nga gipaapil sab sa mga inahan.

Matud pa ni barangay kapitan Edecio Almerora nga dili unta mi makabaklay og usa ka oras kapin, agi sa landog nga bakilid nga bag-o lang giuwan, latas sa Bobonawan River pinaagi sa usa ka hanging bridge, ngadto sa nahimutangan sa tribu kun nagpabilin pa ang mga lumad sa Capehan. Apan dili diay kuno ni buot makigtupad natong mga dumagat!

Nagkanayon si Kap Decio nga tungod kay lahi ang kustombre sa Higaonon, dili sila layhan motupad o makigsilingan natong mga dumagat.

Dili man gud na sila parehas nato nga nabatasan ang pagpanghinlo. Ilang hunahuna dili pud abli bahin anang pagkunhod sa gidaghanon sa ilang anak. Dili sila dali pasabton nga kutob lang unta sa tulo ka anak, sarang mapakaon, mabistehan, ug mapaeskuyla.

Tinuod tingali nga ang gusto sa mga lalaking Higaonon mosanay ilang kaliwat kay sa dihang may sobra nga pagkaon, mihangyo man sila namo nga apilon sab silang mga “breeders.” Hala no? Breeders gyud? Unsa diay kahay ilang tan-aw nila – baka, manok, baboy?

Bahala na lang og ilang anak managko nga walay panghinguko, nagkamuritsing, ang nawong nagkatap-ing sa sip-on nga daw way hubashubas, ang buhok nasemento na’s hugaw.

Usahay makaingon ta nga wala ba gyud kaha sila hangtod karon makadungog parti’g pag-areglar sa lawas. Usahay sab makapangutana ta nga tungod ba kaha kay naanad na sila sa baho sa ilang lawas, dili na lang sab sila manghimos-himos sa dili pa sila makighilawas? Kakatol kun mao man kaha. Hehe!

 Apan dili sab ikalimod nga abot sa ilang kayutaan (ancestral domain) ang gisaw-an nga pinya, kapayas, kamatis, durian, lansones, marang, tawong, siling kaguko, rambutan, siling labuyo, ug daghan pa. Pagkabulahan sa yuta sa Bukidnon nga bisan ang libgus (uncultured mushroom) makatubo gyud bisan sa gamay’ng luna.

Ug dili ikalimod nga bisan og makadaghan na sila nailogan og yuta, ang mga Higaonon padayon sa panlimbasog nga itisok ang mga bag-ong binhi aron kadungagan ang pagkaon sa ilang komunidad.

Tuod man, sa ilang kayano ug kamapailubon, imong makita nga bisan og walay mga kaligo, mayad (maanyag) ug mayad tungkay (ambongan) gihapon ang mga lumad.

Mao siguro nga dili sila buot mapuo kay basin ang mga hakog na unya ang magpasulabi pagpahimulos sa makabuhong pang anihonon.  (BANAT NEWS)